Kamuda özel hesap devri

Acaba her gün mali disiplin var diye ahkam kesenlerin kaçı bütçe kanunu tasarısını, eklerini, cetvellerini görüp detaylı incelemeler yaparak görüş belirtiyor?

Gelin biz bakalım.

Eskiden bütçe kanunları 70-80 madde kadardı. Birçok detay kanunda yer alır, Milletvekilleri ve ilgilenenler daha sağlıklı yorumlar yapabilirdi. Ancak son senelerde değişik bir uygulama başlatıldı. Maddeler 15-20 ye düşürüldü. Detaylar, kanunların ekinde yer alan E Cetveline taşındı.

Anlayacağınız bir bütçe için olmazsa olmazlardan olan şeffaflık ilkesi yerle yeksan edildi.

Sadece bu olsa neyse. Daha önce de görülen bir uygulama 2016 Bütçe Tasarısında da var. Bir 6. madde var ki, her şeye aykırı.

2015'te kırılganlıklar daha da artmış

Son günlerde hava buz gibi. Kaloriferle evlerde bile ısınamaz olduk. Hele bir de evin kapıları ve pencereleri iyi yapılmamış, dış cephe mantolaması yoksa veya doğru dürüst yapılmamışsa, ne kadar kalorifer yakarsanız yakın odalar buz gibi. Havayı ısıtamayacağınıza göre olan doğal gaz faturanıza oluyor. Hem çok para harcıyor hem de ısınamıyorsunuz.  

Ekonomide de kırılganlık böyle bir şeydir.

Kaloriferli apartman dairesinde oturduğunuzu düşünüp, soğuktan korkmazsınız. Ama soğuk -10; -15 derecelere düşünce, evin yeterli korunaklı olmadığını ısınamayarak anlarsınız. Dışardan görüntüde hiçbir sorun yokken, doğa koşulları zorlaşınca evin gerçek kalitesi ortaya çıkar.

Benzer anlayışla hazırlanan kırılganlık göstergeleri, beklenmedik gelişmeler karşısında ekonominin dayanıklılığını/kırılganlığını gösterir. Uluslararası karşılaştırmalarda en fazla kullanılan araçlardandır. 

Kamu borç stokunda rekor artış

Bu yazımda kamu borç stokunu, geçen yılsonu itibariyle, konuyu basitleştirebilmek için daha çok tablo ve grafik kullanarak, anlatmaya çalışacağım.

Önce küçük bir teknik açıklama. Borç stoku rakamları sadece borcun anaparasını kapsar. Faiz dâhil değildir. Toplam borç yükünü hesaplamak istiyorsanız faiz ödemelerini de stok (anapara) verilerine eklemeniz gerekir.

Gelelim rakamlara. 2015 yılsonu itibariyle kamu (iç+dış)  borç stoku 677,6 milyar lira oldu.

Aşağıda Grafik 1’den de görüldüğü gibi bu rakam 2003 yılından bu yana görülen en yüksek artış. Stok artışı küresel krizin yaşandığı 2009 yılından da fazla.

2016 bütçesinde neler var?

Bütçeler, iktidarların bir yılda yapacaklarını özetleyen önemli bir politika belgesidir. Çağdaş demokrasilerde vatandaşlar, ne kadar vergi vereceklerini, bütçe harcamalarının nerelere yapılacağını merak ederler. Çünkü vergi verirler. Çoğumuz doğrudan vergi vermediğimiz için bizde bu tür bir merak oluşmamıştır.

Yine de gelin bütçenin içeriğine kısaca bir bakalım.

Bütçe hazırlanırken gelir ve gider kalemleri dört ana ekonomik değişkene dayandırılır: Kur, enflasyon, faiz ve büyüme.

Tahakkuk eden KDV toplansa bütçe açık vermezdi

2015 yılında bütçe 22, 6 milyar lira açık verdi. Yıl başında tahmin edilen açıktan 1,7 milyar lira fazla. Dinlediğim ve okuduğum tüm yorumcular, uzmanlar bu gelişmeyi başarı olarak nitelendirdi. Geçmiş yıllara, dünyanın ekonomik şartlarına, Türkiye’de yaşanan politik olaylara bakınca, çoğumuz olumlu görüşlere hak verdik.

Ancak benim bütçenin detaylarına bakıp karar vermek gibi bir sorunum var. Neden bu kadar açık verildiğini anlamakta çok zorlanıyorum. Çünkü Türkiye ekonomisi, bırakın bütçe açığı vermeyi daha fazla harcama yapma yeteneğine sahip.

İzin verin açıklıyayım.

Aşağıda size bir tablo hazırladım. Kaynak Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü. Tablo tahakkuk eden vergi ve gelirlerin ne kadarının tahsil edildiğini gösteriyor. Yani bir ekonomik faaliyet olmuş, yasalara göre gelir ortaya çıkmış, Bakanlık alacak olarak kaydetmiş. Ama devlet alacağını bir nedenle toplamamış veya toplayamamış.

Cari açık azalıyor diye sevinmeyin döviz ihtiyacımız yerinde sayıyor

Geçen yılı FED kararlarını izlemek ve yorumlamakla geçirdik. Sonunda FED faizleri yükseltmeye başladı piyasalardaki arkadaşlar rahatladı. Artık biraz olsun önlerini görebiliyorlar.

Bu sene hepimiz petrolcü olacağız sanırım. Hangi ülkede ne kadar rezerv var, çıkarması kaça mal oluyor gibi enerji uzmanlarının konularını, piyasa ekonomistleri çalmaya başladılar. Raporlar yazılıyor, tahminler havada uçuşuyor. Nedeni belli. Türkiye ekonomisinin en can alıcı sorunu olan cari açık ve döviz ihtiyacı hakkında görüş oluşturmaya çalışıyorlar.

O kadar haklılar ki. Eğer FED, aniden çark etmezse, dünyada döviz likiditesi azalıyor. Eski günler geride kalacak. Buna bağlı olarak oynaklık artıyor. Sabah Çin’den bir haber geliyor borsalar, döviz aşağılarda, ertesi gün bir Amerikan verisi yayınlanıyor her şey tam tersi.

Böylesi ortamların doğal sonucu faizlerin yükselmesidir. Artık ucuz ve bol döviz bulabileceğimiz günleri arayacağız. Özetle döviz arzı azalacak.

Buna karşılık bizim döviz talebimiz de azalsa sorun olmazdı.

Dünyada dul kadınlara en kötü davranılan ülke Türkiye

Ben iktisat eğitimini AÜ SBF’de, 1973-77 arasında aldım. Hocalarımız bize iktisat öğretirken kalkınmanın öneminden bahsederler, büyüme ile kalkınmanın farklarını anlatırlardı. Öğrenciydik. Anlatılanların yarısını dinledik. Öteki yarısı bir kulağımızdan girdi, geçer not alınca, öteki kulağımızdan çıktı.

Ardından hayata atıldık. İktisadın sadece araba, telefon ithal etmek, hisse almak, kur tahmini yapmak olmadığını, geçen yıllar çoğumuza, zorla da olsa, öğretti.

İş sahibi olmanın, aile kurmanın, konut sahibi olmanın, tatile gitmenin, kitap okumanın, eğlenmenin de insan hayatında ne kadar önemli olduğunu kavradık. Refah içinde yaşamak, refahtan olabildiğince daha çok pay alabilmek ve böylelikle geleceğe umutla bakabilmek, kısacası mutlu olabilmek her şeyden önce geliyor. Anladık. Sonra yaşımız kemale erince, aynı şeylerin daha çoğunu ve daha iyisini çocuklarımız, yeğenlerimiz, kısacası gençler için istemeye başladık.

Yeni Orta Vadeli Program mı (OVP) niyet mi?

OVP nin 2000’li yıllarda mali sistemimize girmesinde, az da olsa, emeğim var.

Amacı, reel yatırımlar için çok önemli olan üç ekonomik değişken hakkında (kur, faiz, fiyat) yatırımcıya orta vadeli perfektif vermek. Böylelikle istihdam yaratan yatırım yapacaklara ışık tutar.

Değişkenler belirlenirken büyüme, cari açık, mali disiplin, para politikası gibi ana politika alanlarında olabildiğince detaylı bilgilerin kamuoyu ile paylaşılması amaçtır.

Bu bağlamda 2016-2018 arsı dönemi kapsayan OVP bakalım.

Öncelikle belirtmemde yarar var. Kur tahminleri çok iddialı. Bu yılın ortalama dolar kurunun 2,998 lira olacağı varsayılmış. Geçen yılın ortalaması 2,719 lira olduğuna göre, değişim yüzde 10,3 olacak. Bulunduğumuz yıla 3,04 lira ile başlayan doların belirtilen ortlamaya gelmesi için yılsonunda dolar kurunun 3,10 lira olması lazım. Olur mu? FED karar değiştirir yeniden parasal genişlemeye başlarsa ve/veya TCMB faizleri uçurursa neden olmasın.

Madencilere devlet desteği ve mali disiplin

TBMM’de bir torba kanun teklifi var. 

Teklifin 5. Maddesinde; “linyit” ve “taşkömürü” çıkaran ve özel hukuk tüzel kişilerinin ruhsat sahibi olarak işlettikleri yer altı maden işletmelerinde, daha önce 4857 sayılı İş Kanun ve 6552 sayılı Kanunla yapılan değişiklikler nedeniyle “oluşan maliyet artışlarının karşılanmasına ilişkin usul ve esaslar Bakanlığın (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı) teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenir” hükmü yer alıyor.

Önce maliyetleri etkileyen önlemleri belirteyim. Devlet, çıkardığı bazı kanunlarla, yeraltı kömür işletmelerinin maliyetlerinin yükselmesine neden olmuş. Örneğin fazla çalışma ücreti, yıllık izinlerin arttırılması, çalışma süresinin 45 saatten 37,5 saate düşürülmesi, buralarda çalışanların ücretinin 2 asgari ücretten az olmaması gibi.

Yeraltı madenciliğinin en zor iş olduğu konusunda tüm dünya hem fikir. Hangi ülkeye giderseniz gidin, maden emekçilerine özel haklar verildiğini, ücretlerinin, sosyal/emeklilik haklarının oldukça bonkör olduğunu görürsünüz. Bunlara en basit örnek, erken emekliliktir. Nedeni de basittir. Madende toz yutmak, akciğer hastalıkları ile mücadele etmek en bilinen melanettir.

Bu bağlamda, madencilere verilen tüm parasal ve sosyal haklar alın terlerinin son damlasına kadar haklarıdır.

Aranızda, “O zaman yasa teklifinin yanlışı nerede?” diye soranlar olabilir.

Aslında sorun biraz teorik daha çok teknik.

Şirketlerin dolar borçları sıralaması

Bazı iktisadi olaylar ülkelerin tarihlerinde telafisi zor ağır sonuçlar yaratır. Bunların bir kısmının ortaya çıkardığı siyasi sonuçlarının yarattığı tahribat yıllarca tamir edilemez.  

Örneğin 1838 Baltalimanı Anlaşması ile İngilizlere verilen haklar daha sonra diğer ülkelere de verilmiş ve Osmanlının tabutuna birkaç çivi daha çakılmıştır.

1945 Marshall yardımı, 24 Ocak1980 Kararları, 1989 yılında Kambiyo rejiminin, tüm uyarılara rağmen altyapısı oluşturtulmadan, tamamen serbestleştirilmesi diğer bazı örneklerdir. Özellikle son kararla 1994 ve 2001 Krizlerinin temeli atılmıştır desem yanlış yapmam.

2001 Krizinin sonuçlarını hala daha yaşıyoruz.

Bunlara benzer bir karar da 16 Haziran 2009 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan değişikliktir.

Hatırlayacaksınız yapılan değişiklikle, döviz getirici kazancı olmayan şirketlere dövizle borçlanmanın önü açılmıştı. Ardından, bankalar yurtdışından aldıkları borçları çoğaltıp, reel sektöre dövizle borç vermeyi hızlandırmışlardı.

Burada bir hatırlatma yapmakta yarar var.