Kamu ihalelerinde yerli malı nasıl desteklenmeli?

Yerli üretimi destekleme ve yerli malı kullanımını çoğaltmak, yüz yıllardır süren bir çabadır. Sanayileşmenin ilk yıllarından bu yana süren yöntem araştırmaları, 1990’lı yıllardan bu yana küreselleşmeye yenildi denebilir.  Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birliği kuralları ülkeleri içinden çıkılması zor cenderelere soktu.

Ancak bu saptama, başta sanayileşmiş ülkeler olmak üzere, üretici ülkelerin bu işten vaz geçtikleri anlamına gelmiyor. Uluslararası dev şirketler dışarıda ucuza ürettikleri malları kendi ülkelerine ithal ederken ürünün aslında yerli olduğu konusunda karar alıcıları ikna edebiliyorlar.

Bu konuda en bilinen örnek Apple ürünleridir. Çin’de üretimin maliyeti 150-200 dolar arasında olan bir telefonun, ABD’deki fiyatı 700-800 dolar Türkiye’deki satış fiyatı ise 1200 dolar civarındadır. Buradaki iki ülke arasındaki en önemli fark, tüm karın Amerika’ya getirilmesidir.

Bizdeki örnek

Bizdeki en son örnek, 13 Eylül 2014 tarihinde yayımlanan kamu ihalelerinde yerli malı tebliğidir. 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu kapsamında çıkarılan Tebliğ özü itibariyle iyi niyetli bir girişim olarak kabul edilebilir.

Tebliğle getirilen şey basit bir hesapmış gibi görünüyor. Örneğin şirket, ürettiği ürünlerinde yerli katkı oranı yüzde 51 olmazsa kamu ihalesine giremiyor. Bu oranın hesaplanmasında TOBB, TESK uzmanları, mali müşavirler rapor hazırlıyorlar. Tebliğde yer alan formüle göre yapılan hesaplama oralarda onaylanıyor.

Biliyorsunuz genel bir kurladır. İyi niyetli başlangıçların başarılı olabilmesi için mutlaka altyapının sağlam olması lazım. Gerek sanayi gerek tarım ürünlerinde yerli katkıyı tam olarak hesaplayabilmek için olmazsa olmazların başında kapsamlı bir envanterin varlığı şarttır. Üretim Kapasitesi, kullanılan teknoloji, enerji verimliliği, çalışan sayısı, yabancı girdiye bağımlılık gibi konularda kapsamlı bilgileri içermeyen bir sanayi envanteri olmadan yerli katkı oranını hesaplamak çok sağlıklı olamaz. Uzmanların ve mali müşavirlerin bilgi, tecrübe ve vicdanına kalır.

Konuya makro açıdan bakarsak karşımıza kur politikası çıkar. Milli gelirinin yüzde 25’inden fazla sıcak paranın bulunduğu, para politikasının bile kur politikasınca esir alındığı bir ekonomide sanayi/tarım sektörünün ihtiyaçlarına göre döviz kuru politikası oluşturmak zordur.

Şunu söylemeye çalışıyorum: Gereğinden fazla sıcak para girişinin engellenememesi sonucunda kurun değer kazanmasına engel olamayan bir ekonomide ithal malların ucuzlaması kaçınılmazdır. Yerli malın fiyatı ithal ürünün çok üzerine çıkarsa ne yapılacak? Kamu bunu nereye kadar sineye çekecek? Benim ödediğim vergiyle satın alınacak aşırı pahalı yerli malı nasıl satın alabilecek? Dahası yerli malını destekleyeceğim diye bütçe açığı büyümeye başlayınca alınacak borçların faizleriyle kimler biraz daha zengin edilecek?

O zaman, önce sıcak paranın akıllı yönetilmesi ardından sanayi envanterinin hazırlanması ve buna bağlı teşvik reformlarının tamamlanması gerekir. Ardından orta vadeli bir yaklaşımla yerli malının desteklenmesi daha sağlıklı bir yaklaşım olacaktır. 

Böylesi alt yapılar tamamlanmadan yapılan uygulamalar insanları “vicdan ile cüzdan” arasında bırakabilir. Sonunda bu işin maliyeti devlete ve dolayısıyla vergisini dürüstçe ödeyenlerin üzerine kalır. Bu arada birileri de köşeyi dönebilir. Hedeflenen bu olmasa gerek.